از ۹ فوریه ۲۰۰۳ که محمد خاتمی، رییس دولت اصلاحات از تهیه سوخت هسته‌ای برای نیروگاه‌های اتمی خبر داد تا ۱۵ فوریه ۲۰۱۲ که محمود احمدی‌نژاد از ساخت میله سوخت هسته‌ای ۲۰ درصد غنی‌شده خبر داد همواره شاهد دامنه دارشدن اختلافات غرب با ایران بوده‌ایم اختلافاتی که موجب صدور چندین قطعنامه از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد و در نهایت اعمال تحریم‌های گسترده علیه ایران از سوی اتحادیه اروپا و جامعه جهانی شد. آیا تحریم‌های اقتصادی فقط در محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران تاثیر گذاشت یا بر روی چرخهٔ اقتصادی، تولید و درآمد سرانهٔ ایرانیان هم تاثیر داشت؟ پس از قرائت تفاهم‌نامه لوزان در ۱۳ فروردین ماه سال جاری ازسوی محمد جواد ظریف در لوزان سوییس، بازار طلا و ارز در نخستین روز کاری پس از تعطیلات نوروزی واکنش نشان داد به طوری که قیمت سکه ۱۸ هزار تومان و دلار ۱۰۳ تومان کاهش یافت. هرچند دو سناریوی متفاوت از تفاهم‌نامهٔ لوزان از سوی ایران و غرب قرائت شده است اما لغو تحریم‌های اقتصادی با هدف محدود کردن برنامه‌های هسته‌ای ایران به شکل مستقیم بر روی اقتصاد ایران تاثیر خواهد گذاشت اما برای ارزیابی مثبت یا منفی بودن این تاثیرات، باید در انتظار لغو کامل تحریم‌های اقتصادی بود.
کاهش نرخ تورم پیش از تفاهم نامه لوزان
نرخ تورم سالانه در پایان اسفندماه ۱۳۹۳ از سوی بانک مرکزی ۱۵و ۶ دهم درصد عنوان شد. اعلام این نرخ پیش از رسیدن به تفاهم بین ایران و گروه ۱+۵ صورت گرفت و به نوعی می‌توان گفت که کمتر از نتیجه این مذاکرات تاثیر گرفته است. اما آیا روند کاهش نرخ تورم که از اسفند ۱۳۹۳ با اعلام بانک مرکزی اعلام شده است با لغو تحریم‌های اقتصادی ادامه خواهد یافت؟ نرخ تورم فروردین ماه ۱۳۹۴ هنوز از سوی بانک مرکزی اعلام نشده است ولی کار‌شناسان اقتصادی در مورد تاثیر تفاهم‌نامهٔ لوزان بر کاهش نرخ تورم دیدگاه مثبتی دارند.
دکتر فریدون خاوند، استاد دانشگاه «رنه دکارت» فرانسه در این زمینه به دیدگاه نو می‌گوید: «بعد از بیانیه لوزان بازار ارز دچار شوک چندانی نشد و همه تصور می‌کردند پس از اینکه این بیانیه امضا شود قیمت دلار در ایران خیلی پایین می‌آید و پول ملی ایران تقویت می‌شود ولی این اتفاق نیفتاد.»
استاد اقتصاد دانشگاه رنه‌دکارت دلیل این رویداد را دو عامل عمده برمی‌شمرد و می‌گوید: «نخست اینکه پیش از انتشار بیانیه لوزان قیمت ارز یک مقدار پایین آمد و بازار پیش از انتشار این بیانیه رسیدن به تفاهم‌نامه را در نظر گرفته بود و به همین دلیل قیمت ارز پایین آمده بود. دوم اینکه برای بیشتر پایین آمدن قیمت، همه منتظرند که این بیانیه به یک توافق‌نامه نهایی تبدیل شود و بازیگران بازار ارز هم منتظرند که یک توافق نهایی در بازار اتفاق بیفتد اتفاقی که هنوز رخ نداده چون این فقط یک بیانیه است و معلوم نیست که تبدیل به یک قرارداد دائمی شود.»
خاوند با اشاره به نکته سوم می‌افزاید: «به نظر می‌رسد مقام‌های بانک مرکزی و مسوولان ارشد اقتصادی ایران زیاد راضی نیستند که نرخ ارز پایین بیاید چون این مساله به ضرر صادرات غیرنفتی است و در نتیجه تلاش خواهند کرد که مانع از این شوند که قیمت ارز زیاد کاهش پیدا کند.»
حمید زمان‌زاده، عضو هیات علمی پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی در این زمینه به تارنمای خبرآنلاین گفته است: «به نظر می‌رسد پاشنه آشیل نرخ تورم در سال ۹۴ تحولات مذاکرات هسته‌ای است که نتایج آن می‌تواند مسیرهای کاملا متفاوتی برای نرخ تورم ترسیم کند.»
اما بازار ارز بر خلاف شایعاتی که در روز ۱۴ فروردین پیرامون قیمت ۲۸۰۰ تومانی دلار منتشر شد چندان دست‌خوش تغییرات هیجانی بازار نشد و قیمت دلار در روز نخست کار بازار پس از تعطیلات نوروزی با قیمت ۳۱۷۵ تومان آغاز شد که رفته رفته قیمت به همان ۳۲۰۰ تا ۳۲۵۰ تومان رسید.
محمد مهدی رییس‌زاده، رییس سابق کمیسیون سرمایه‌گذاری و تامین مالی اتاق بازرگانی ایران در مورد تاثیر توافقات هسته‌ای بر بازار به تارنمای اقتصاد نیوز گفته است: «آینده بازار و نرخ ارز کاملا بستگی به مذاکرات ایران با ۱+۵ دارد که البته تاثیر گذاری این موضوع برای یک دوره کوتاه مدت است. زیرا تاثیرات مذاکرات در کوتاه مدت تنها بار روانی بر جامعه دارد.»
درحال حاضر بازار ایران منتظر تبدیل بیانیه تفاهم‌نامه به یک توافق عملی در راه لغو تحریم‌های افتصادی است. با قرائت دو سناریوی متفاوت از تفاهم‌نامه لوزان از سوی مقام‌های ایرانی و غربی چشم‌انداز نامعلومی ایجاد شده است و مشخص نیست این سردرگمی چه زمانی پایان می‌یابد. پنج روز پس از امضای بیانیه مشترک در راستای تفاهم‌نامه لوزان که گروه ۱+۵ لغو تحریم‌های اقتصادی را مشروط به اجرای تعهدات ایران در زمینه برنامه هسته‌ای کرد حسن روحانی، رییس جمهور ایران در روز ملی فناوری هسته‌ای در سخنانی گفت: «ایران هیچ توافقی را امضا نمی‌کند مگر اینکه تمام تحریم‌های اقتصادی در همان روز، لغو شوند.» این سخنان بر خلاف مفاد تفاهم‌نامهٔ لوزان بود چراکه لغو تحریم‌های اقتصادی را مشروط به اجرای تعهدات ایران کرده بود.»
تاثیر تحریم‌های جهانی بر اقتصاد ایران
اعمال تحریم‌های اقتصادی با هر نیتی که از سوی دولت‌های غربی صادر شده باشند، بر روی زندگی و معیشت مردم و همچنین چرخه اقتصادی کشور تاثیر مستقیم گذاشته است. حسین موسویان، رییس سابق کمیته روابط خارجی شورای عالی امنیت ملی ایران که به مدت دو سال در مذاکرات هسته‌ای شرکت داشته است در تارنمای المانیتور پیرامون این موضوع نوشته است: «استراتژی تحریم رشد اقتصادی و صنعتی ایران را کاهش داده، سرمایه گذاری‌های خارجی را محدود کرده، ریال را ضعیف کرده، نرخ تورم را چند برابر کرده و تولید و صادرات نفت و گاز را کاهش داده است.»
دکتر فریدون خاوند، استاد دانشگاه «رنه دکارت» فرانسه در این زمینه معتقد است: «فشار تحریم‌ها در چند سال اخیر بسیار شدید بوده است و طبعاً این فشار‌ها باعث شده است که ایران برای رفتن به پای میز مذاکره شرایط بسیار دشواری را درخواست نکند. به طور حتم مساله تحریم‌ها در تشویق ایران به انجام مذاکره موثر بوده است.»
فشارهایی نظیر تحریم بانک مرکزی در سوئیفت (SWIFT) در ۲۷ اسفندماه ۱۳۹۰ که ارتباط بانک مرکزی و تمامی بانک‌های ایران را با سیستم مبادلات ارزی بانک‌های جهان قطع کرد تا ممنوعیت قرارداد خرید نفت کشورهای اروپایی از ایران از جمله شاخصه‌هایی هستند که می‌توانند هر اقتصادی را با رکود مواجه کنند.
هرچند نرخ تورم سالانه در سال ۱۳۹۳ از سوی بانک مرکزی ۱۵و ۶ دهم درصد اعلام شد اما اقتصاددانان از جنبه دیگری نیز به اقتصاد ایران نظر کرده‌اند. تارنمای اقتصادنیوز در گزارشی که یک روز پس از تفاهم‌نامه لوزان در ۱۴ فروردین منتشر کرد نوشت: «وضعیت رکودی-تورمی در اقتصاد ایران حاکی از وضعیتی است که اقتصاد ایران پنج فصل متوالی را در رکود مانده و اکنون که به گفته مرکز آمار ایران میزان رشد تخمینی در حدود دو درصد برای سال ۱۳۹۳ پیش‌بینی شده است، در واقع اقتصاد ایران هر چند شاخص رشد اقتصادی مثبت را از نیمه سال ۱۳۹۳ تجربه کرد اما همچنان میزان GDP اقتصاد ایران در سال ۱۳۹۳ از GDP اقتصاد در سال ۱۳۹۰ کمتر است و این خود نشان دیگری است که کار‌شناسان با استناد به آن به وضعیت رکودی-تورمی اقتصاد ایران اشاره می‌کنند. وضعیتی که از تحریم‌های اقتصادی تاثیرات مستقیم خود را گرفته است.»
آیا لغو تحریم‌ها معجزه می‌کنند؟
بدون در نظر گرفتن این نکته که تفاهم‌نامه لوزان به یک مسیر راهبردی و عملی در راه لغو تحریم‌های اقتصادی علیه ایران منجر خواهد شد یا خیر که البته باید در ماه‌های آینده منتظر دستیابی به نتایج نهایی بود در صورت لغو تحریم‌های اقتصادی، چشم‌انداز اقتصادی ایران به کدام سمت خواهد رفت؟ آیا تحریم‌های اقتصادی معجزه خواهند کرد؟ آیا رکود و بحران حاکم اقتصادی بر ایران در نتیجه تحریم‌های اقتصادی است یا سیاست‌های دولتی هم در به وجود آمدن وضعیت موجود نقش دارند؟
مسعود نیلی، مشاور اقتصادی رییس‌جمهور ایران در مورد لغو تحریم‌های اقتصادی به خبرگزاری مهر گفته است: «لغو تحریم‌ها هرچند امکاناتی را برای اقتصاد ایران فراهم می‌کند؛ اما معجزه نخواهد کرد. چراکه شاید شکاف بزرگی میان آنچه انتظارات عمومی از اثر لغو تحریم‌ها تلقی می‌کند با آنچه واقعیت دارد، وجود داشته باشد اگر این شکاف را درست مدیریت نکنیم، ممکن است آن شرایط بد‌تر از شرایط فعلی که تحریم است، بشود. یعنی شکل گیری انتظارات فرا‌تر از واقعیت برای شرایط پس توافق این خطر را دارد که در صورت مواجهه با واقعیت اعتماد عمومی خدشه دار شود.»
دکتر فریدون خاوند در مورد لغو تحریم‌های اقتصادی به دیدگاه نو می‌گوید: «بدون تردید با لغو تحریم‌ها البته اگر واقعاً لغو شوند که بستگی به آهنگ لغو تحریم‌ها هم دارد، هیچ تردیدی نیست که گشایش‌هایی هم در اقتصاد ایران پیش می‌آید چون به هرحال تحریم، نقش مخربی در زندگی اقتصادی ایران بازی می‌کرد. ولی در عین حال به انتظار معجزه هم نباید نشست چون بخش زیادی از بن‌بست‌های اقتصادی ایران که به بحران دامن زده‌اند جنبه داخلی دارند و تا وقتی این موانع داخلی از بین نروند لغو تحریم‌ها به خودی خود نمی‌توانند در ایران معجزه کنند. ولی برداشته شدن تحریم‌ها و ایجاد رابطه عادی با جامعه بین‌المللی برای ایران، فرصت‌های بسیار مناسبی ایجاد می‌کند ولی درجه استفاده از این فرصت‌ها به این نکته بستگی دارد که یک سلسله اصلاحات درونی در ایران چگونه و با چه ریتمی و آهنگی انجام شوند که کشور بتواند از روابط عادی شده با جامعه بین‌المللی آن‌طور که باید و شاید استفاده کند.»
با این وجود، انتظار معجزه از لغو تحریم‌ها نمی‌تواند شرایط حاکم بر اقتصاد ایران را به طور کامل تشریح کند. تعطیلی کامل ۷۰ درصد از صنایع ایران، پایین بودن دستمزد کارگران و اختلاف فاحش نرخ آن با هزینه‌های یک خانوار ۴ نفره، ورشکستگی بخش عظیمی از صنایع کوچک و متوسط و عدم ثبات قیمت اقلام مصرفی فشارهای سنگینی بر دوش خانوار‌ها تحمیل کرده است مشکلاتی که پیش از اعمال تحریم‌های گسترده اقتصادی از سوی اتحادیه اروپا و غرب در اسفندماه ۱۳۹۰ در اقتصاد ایران ایجاد شده بود.
#فریدونخاوند #نرخدلاروارز #بهرنگزندی #دیدگاهنو #تفاهمنامهلوزان