درگیری‌های چند جانبه خاورمیانه، با جلوداریِ دولت اسلامی، به اشکال متفاوتی حدود خاورمیانه را متاثر کرده است. دولت اسلامی بعد از ارائهٔ نقشهٔ جدید عراق و سوریه، با خلق موجودیتی برای خود، و حالا تاثیراتش در کردستان، به احتمال زیاد عواقب گسترده‌ای برای جمعیت شناسیِ منطقه خواهد داشت.
جنگ داخلی سوریه و درگیری‌های فرقه‌ای عراق عواقب گسترده‌ای بر توزیع جمعیتی در منطقه داشته است. کردستان عراق که زمانی یک منطقه خودمختار و از نظر قومی همگن بود با سرازیر شدن پناهنده‌های عرب به منطقه به اصطلاح خودمختار کردستان شاهد تغییر جمعیت‌شناختی گسترده‌ای است. هجوم پناهندگانی که از مناطق تحت کنترل داعش و مناطق جنگی فرار می‌کنند، ارتش عراق و شبه نظامیان شیعی را در مقابل جهادی‌ها قرار داده است.
در نتیجه، این کردستان است که سریع‌ترین و گسترده‌ترین عواقب را از طرف داعش روی مرز‌ها و توزیع جمعیتی‌اش تجربه خواهد کرد. بسیار نامحتمل است که عراق و سوریه همان دولت-ملت‌هایی باقی بمانند که از زمان کسبِ استقلال بوده‌اند.
عواقب پیش روی استقلال کردستان
این مسئله بر امید کردها برای استقلال تاثیر می‌گذارد؛ امیدی که بلافاصله بعد از هجوم داعش به مناطق شمالی عراق و اشغال موصل (دومین شهر بزرگ عراق) قوت گرفت. در ابتدا مسعود بارزانی رئیس دولت منطقه‌ای کردستان با اشغال شهر نفت خیز کرکوک به حمله ناگهانی داعش واکنش نشان داد. سپس به برنامه‌اش جهت برگزاری همه پرسی برای استقلال کردها تسریع بخشید.
با این وجود، با حضور پناهندگان غیرکُرد که احتمالاً برای آینده‌ای قابل پیش بینی خواهند ماند (البته اگر ماندگار نشوند)، و حدود یک سوم جمعیت ۵ و نیم میلیون نفری کردستان را تشکیل می‌دهند، چشم انداز استقلال به مخاطره افتاده است. جریان پناهنده‌ها چهره‌ای مخلوط به منطقه‌ای تحمیل کرده که زمانی انحصاراً هویتی کُرد داشت. این جریان ناخواستهٔ پناهندگان از قضا با چشم انداز ضد ناسیونالیستی داعش از یک امپراتوری همه گیر اسلامی (خلافت) هم خوانی دارد.
تهدیدهای نظامی دائمی داعش نیز بارزانی را مجبور کرده تا در امید‌هایش تجدیدنظر کند. از قضا عکس این اتفاق در شمالغرب سوریه در جریان است. جایی که عربهای سنی، کُردهای سوریه – که اخیراً پیروزیهای چشم گیری علیه داعش به دست آورده اند- را به پاکسازی نژادی مناطق تحت کنترل خود برای آمادگی جهت تشکیل دولت کُرد سوری متهم می‌کنند.
حساسیت‌های چندگانه
هجوم پناهندگان از چندین جنبه حساسیت زا است. در اردن و لبنان نیز پناهندگان سوری و عراقی توازن جمعیتی را برهم زده و فشار شدیدی بر زیرساختهای خدماتی این کشورها وارد می‌کنند. به همین نحو، در بازارکار کردستان نیز عرب‌ها با دستمزد بسیار کمتر از آنچه جمعیت کرد محلی به آن عادت دارد رقابت می‌کنند. همینطور اجاره منازل و املاک نیز سر به فلک کشیده و کردهای محلی دیگر قادر به پرداخت این اجاره‌ها نیستند.
ناآرامی‌های اجتماعی بالقوه‌ای که در لبنان و سوریه به وجود آمده ممکن است در عراق نیز که شاهد همجواریِ ناآرام کردها و عرب‌ها بوده، بُعد دیگری پیدا کند. کردها فراموش نکرده‌اند که صدام حسین عراقی برای سرکوب کردهایی که به دنبال خودمختاری بودند از سلاح شیمیایی استفاده کرد. بلافاصله بعد از سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، کردها عرب‌هایی را که با تشویق صدام در کردستان سکنی گزیده بودند وادار به خروج کردند.
علائم تنش روبه رشد در میان جمعیتی از کردها که به خاطر گذشتهٔ سرشار از سرکوبشان با فراریان از تبعیض، سرکوب و خشونت همدردی می کردند نیز در حال ظهور است. کردها اخیراً بیشتر بیان می کنند که از اینکه باید در خط مقدم با داعش بجنگند تا از عرب‌هایی که درمیان آن‌ها پناهنده شده‌اند محافظت کنند ناخشنود هستند.
از طرف دیگر، خطر تنش‌های اجتماعی به دلیل منافع داعش در گسترش اختلافات میان اعراب و اکراد افزایش می‌یابد. در آوریل یک دانشجوی کرد مسئولیت انفجار ماشینی در نزدیکی کنسولگری آمریکا در اربیل را به عهده گرفت.
جدایی قریب الوقوع
اردن و لبنان با وجود تنش‌های روزافزون و درگیری‌های دائمی میان پناهندگان سوری (که ۲۵% جمعیت را تشکیل می‌دهند) و مردم محلی، به دلیل حفظ آرامش مورد ستایش تحلیلگران قرار گرفته‌اند. این تنش‌ها در ترکیه نیز دیده می‌شود اما به علت جمعیت ۷۵ میلیونی این کشور کمتر تحت تاثیر مشکلات جمعیتی و هویتی در اثر جذب پناهجو قرار می‌گیرد.
ظهور داعش نه تنها یک موجودیت اسلام گرای پاک دین (puritan) را در قلب خاورمیانه ایجاد کرده که ذاتاً توسعه طلب است، بلکه آرمانهای درازمدت ملی گرایانهٔ کردها را نیز قوت بخشیده و روندهای جدایی طلبانه را در میان بسیاری از گروه‌های دیگر تقویت کرده است.
سنی‌های عراقی به دو گروه تقسیم شده‌اند. گروه اول کسانی هستند که به کردستان فرار می‌کنند و گروه دوم کسانی هستند که از ظهور ناسیونالیسم شیعه و ضد سنی می‌ترسند و داعش برایشان انتخاب بد در مقابل بد‌تر است. اقلیت علوی‌های بشارالاسد هم به عنوان تنها راه فرار از خشم مخالفانش ممکن است تنها راه را عقب نشینی به نواحی مرکزی سوریه بیابند، البته اگر او بتواند دمشق را حفظ کند. تمایلاتِ جدایی طلبانه از جنوب شیعه نشین و نفت خیز عراق که موتور اقتصادی دولت بغداد است نیز در حال ظهور است.
داعش و درگیری‌های خشونت آمیز در حال تغییر واقعیات در تمام خاورمیانه هستند و بسیاری از گروه‌های مذهبی و قومی را وادار می‌کند تا در گزینه‌های خود بازبینی کنند. در کردستان سقوط قیمت نفت به هزینهٔ اسکان پناه جویان افزوده شده و موجب تغییر در چیزی شده است که پاتریک آزگود «رئیس دفتر گزارش نفت عراق در کردستان» آن را «ریاضیاتِ زمانِ خروجِ کردستان از عراق» می‌نامد. آزگود اشاره می‌کند که «در حال حاضر ارقام جمعیت‌شناختی حکم می‌کند که توافقی در درون نظام فدرال رخ دهد» تا اینکه به سمت استقلال حرکتی صورت گیرد. فواد حسین -رئیس دفتر بارزانی – می‌گوید: «اگر داعش همسایه شما باشد خواب از چشمانتان ربوده می‌شود. کابوسهای متعددی خواهید داشت. حقیقت اکنون تغییر کرده است. ما با یک تهدید جدی مواجهیم… حباب ترکیده است.»
جیمز دورزی
درباره نویسنده: جیمز دورزی پژوهشگر ارشد در مدرسهٔ روابط بین الملل راجاراتنام و دانشگاه صنعتی نانیانگ است. او همچنین معاون موسسه فن کالچر در دانشگاه ورزبورگ آلمان است.
منبع: ارسیس – دپارتمان روابط بین الملل دانشگاه صنعتی نانیانگ
ترجمه از: رضا عرب وی فعال سابق دانشجویی و دبیر انجمن اسلامی دانشگاه مازندران، که در مقطع کارشناسی ارشد ستاره دار و از ادامه تحصیل محروم شد. رضا هم اکنون دانشجوی زبان شناسی اجتماعی دانشگاه ورشو لهستان است.
#داعش #جیمزدورزی #علویها #رضاعرب #دیدگاهنو #بارزانی #ترکیه #کردستانعراق #اهلسنتعراق